عقلانیت های سه گانه و خلق آینده بدیل مطلوب برای تمدن اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مطالعه وضعیت جوامع اسلامی حاکیست، برخی از جوامع مسلمان دچار «بحران­های حاد»ی همچون افراط­گرایی مذهبی و تروریسمِ دین‌پایه‌اند؛ و جوامع اسلامیِ باثبات­ نیز یا دارای پتانسیل ظهور افراط­گرایی‌اند یا با زوال قلمرو معنویت مواجه‌اند و مسائل اجتماعی ناشی از تجربه سرمایه­داریِ بومی خود را دارند. پرسش این است که علت بروز این وضعیت بحرانی چیست؟ و راه برون رفت از آنها کدام است؟ در پاسخ باید گفت بروز چنین بحرانهایی در گستره تمدن اسلامی ناشی از فاصله گرفتن از سنت­های عقلانی‌اند؛ چیزی که برخی مفهوم «انحطاط تمدن» یا «زوال عقلانیت» را برای تبیین آن به‌کار برده‌اند. و راه برون رفت از این بحرانها نیز بازگشت به سنت های عقلانی است.
در سنت اسلامی، به­طورکلی با سه گونه عقلانیت مواجهیم که در اینجا از آنها با عنوان عقلانیت­های سه­گانه یاد می‌کنیم. این سه گونه عقلانیت عبارت‌اند از: الف) جاویدان خرد؛ ب) عقلانیت اجتهاد؛ ج) عقل تدبیر یا عقل استراتژیک. جاویدان خرد در سطحی متافیزیکی قرار دارد و نوعی عقلانیت هستی­شناختی است؛ اما عقلانیت اجتهادی نوعی عقلانیت روش­شناختیِ واسط است که به­منزله ابزار فهم عمل می­کند؛ عقلانیت تدبیر هم نوعی عقلانیت ابزاری در حوزه عمل برای حل­وفصل مسائل در میدان نیروهای واقعاً موجود است.
در این مقاله تلاش می­شود باتوجه ‌به نقش سازنده و دفاعی عقلانیت سه­گانه و کارکردهای تکوینی، برسازنده و شالوده­بخش آن، برخی از امکان­­های نظریِ ساخته شدنِ حوزه عمومیِ مسالمت­آمیز در تمدن نوین اسلامی بررسی و تبیین گردد. مقاله پیش‌رو برپایه روش­شناسیِ تلفیقیِ تاریخی، انتقادی و گفتمانی تألیف شده است. تحلیل متون و رخدادهای تاریخی ـ فکری بر روش‌شناسی­های تفسیری انتقادی تکیه خواهد داشت؛ و الگوی خروج از بحران، از نوعی آینده­پژوهیِ چشم­اندازباورانه و احتمالی پیروی خواهد کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Three Rationalities, and Creating the Alternative Desired Future for Islamic Civilization

نویسنده [English]

  • Reza Najafzadeh
Assistant Professor of Shahid Beheshti University
چکیده [English]

Examination of the circumstances of Islamic communities shows that some of them suffer from “acute crises” such as religious extremism and religion-based terrorism. Even stable Islamic communities either have the potential for the emergence of extremism or face a decline of spirituality and issues caused by their own native experience of capitalism. The question is what is the root and solution of this crisis. Such crises in the Islamic civilization are caused by becoming distant from rational traditions, which is described by some as decline of civilization or decline of rationality. Therefore, the solution is to return to rational traditions.
In general, there are three rationalities in Islamic tradition referred to as the three rationalities: a) eternal wisdom, b) Ijtihad rationality, and c) strategic reason. Eternal wisdom is a metaphysical concept and a type of existential rationality; however, ijtihad rationality is an intermediary methodological rationality acting as a comprehension tool. Strategic rationality, on the other hand, is an instrumental rationality in practical situations for resolving issues in the face of actual forces.
This paper attempted to study and explain some of the theoretic possibilities for creating a peaceful general area in the new Islamic civilization based on the constructive and defendant role of the three rationalities and their developmental, constructive, and underlying functions. This paper was formulated based on a combination of historical, critical, and discursive methods. Critical interpretation methods was used to analyze historical texts and events while the model of crisis resolution was based on a form of perspective-based future study.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Civilization
  • Rationality
  • Ejtehad
  • Futures Studies
  • New Islamic Civilization